Ὁ προφήτης Ἱερεμίας, στή δράση τοῦ ὁποίου ἀναφέρεται καί τούς λόγους τοῦ ὁποίου περιέχει τό φερώνυμο βιβλίο, ἔδρασε στό βασίλειο τοῦ Ἰούδα στό νότο, κατά τά τέλη του 7ου καί τίς ἀρχές τοῦ 6ου π.Χ. αἰώνα. Καταγόταν ἀπό ἱερατική οἰκογένεια καί κλήθηκε στό προφητικό ἀξίωμα τό 627 π.Χ σέ νεαρή ἡλικία. Ἡ ἐποχή τῆς δράσης του συμπίπτει μέ τήν κατάρρευση τῆς ἡγεμονίας τῶν Ἀσσυρίων καί τήν ἀνάδειξη τῶν Βαβυλωνίων σέ κυρίαρχη δύναμη τῆς Μεσοποταμίας ἀρχικά καί τῆς εὐρύτερης περιοχῆς τῆς Συρίας καί τῆς Παλαιστίνης στή συνέχεια. Ἡ ἐξασθένιση τοῦ Ἀσσυριακοῦ ἐλέγχου στήν Παλαιστίνη ἔδωσε στό βασιλιά Ἰωσία τή δυνατότητα νά ἐπεκτείνει τά ὅρια τοῦ κράτους του καί νά προχωρήσει σέ θρησκευτική μεταρρύθμιση γιά τήν ἀποκάθαρση τῆς Ἰουδαϊκῆς λατρείας ἀπό τά εἰδωλολατρικά στοιχεῖα. Ἡ ἥττα καί ὁ θάνατος τοῦ Ἰωσία στή Μεγιδδώ (609 π.Χ.) ἀπό τούς Αἰγυπτίους καί ἡ ἥττα στή συνέχεια τῶν Αἰγυπτίων στή Χαρκεμίς (605 π.Χ.) ἀπό τούς Βαβυλωνίους εἶχαν ὡς συνέπεια νά περιέλιει τό βασίλειο τοῦ Ἰούδα ὑπό βαβυλωνιακό ἔλεγχο. Οἱ προσπάθειες τοῦ βασιλιά Ἰωακείμ γιά ἀνεξαρτησία ὄχι μόνο δέν ἀπέδωσαν, ἀλλά καί ἔφεραν στή χώρα τήν κατάστροφή. Οἱ Βαβυλώνιοι κατέλαβαν τήν Ἱερουσαλήμ καί ὁδήγησαν τό διάδοχό του Ἰεχονία καί μέρος τοῦ πληθυσμοῦ στήν αἰχμαλωσία (597 π.Χ.). Ὁ νέος βασιλιάς Σεδεκίας ἀκολούθησε ἀνάλογη μέ τούς προκατόχους του πολιτική μέ ἀποτέλεσμα νά προκαλέσει νέα ἐκστρατεία τῶν Βαβυλωνίων καί ὁλοκληρωτική καταστροφή τοῦ βασιλείου τοῦ Ἰούδα καί τῆς Ἱερουσαλήμ καί νέα αἰχμαλωσία τοῦ λαοῦ (587/6 π.Χ.). Ὁ Ἱερεμίας παρέμεινε στή χώρα μέχρι τή δολοφονία τοῦ διοικητῆ Γεδαλία τόν ὁποῖο εἶχαν τοποθετήσει ἐκεῖ οἱ Βαβυλώνιοι καί στή συνέχεια κατέφυγε στήν Αἴγυπτο.

Στήν ἑλληνική μετάφραση τῶν Ἐβδομήκονα (Ο΄) τό ἔργο κατατάσσεται μετά τό βιβλίο τοῦ προφήτη Ἠσαΐα, στήν ὁμάδα “Προφητικά Βιβλία” τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης. Στήν ἴδια θέση κατατάσσεται καί στήν Ἑβραϊκή Βίβλο· στήν ὑποομάδα “Μεταγενέστεροι Προφῆτες” τῆς ὁμάδας “Προφητες”. Ἀνάμεσα στό κείμενο τῶν Ο΄ καί τό ἑβραϊκό ὑπάρχουν σημαντικές διαφορές τόσο στήν ἔκταση (τό κείμενα τῶν Ο΄ εἶναι κατά 12% περίπου συντομότερα ἀπό τό ἑβραϊκό) ὅσο καί στήν κατάταξη τῶν ἑνοτήτων. Ἔτσι, οἱ ἑνότητες 25, 13-44,30 ἀριθμοῦντοι ἀπό τούς Ο΄ ὡς 32,13-51,30, τό 45,1-5 ὡς 51,31- 35, τό κεφ. 46 ὡς 26, τό 47 ὡς 29, τό 48 ὡς 31, οἱ ἑνότητες 49,1-6.7-22.23-27.28-33 ὡς 30,17-22.1-16.29-33.23-28 ἀντίστοιχα, καί τά κεφ. 50-51 ὡς 27-28. Ἀλλά καί στό ἑβραϊκό κείμενο ἐπικρατεῖ ἀταξία στήν κατάταξη τοῦ ὑλικοῦ: Τό πρῶτο μέρας τοῦ ἔργου συνιστοῦν οἱ ἀπειλές κατά τοῦ Ἰούδα καί τῆς Ἱερουσαλήμ (1,1-25,14). Ἀκολουθοῦνο οἱ προφητεῖες κατά τῶν γειτονικῶν μέ τόν Ἰσραήλ λαῶν (25,15-38), πού διακόπτονται ὅμως καί συνεχίζονται στό τέλος τοῦ βιβλίου (κεφ. 46-51). Ἐνδιάμεσα παρεμβάλλονται βιογραφικά στοιχεῖα γιά τόν προφήτη (κεφ. 26-35) καί τό δεινά πού αὐτός ὑπέστη (κεφ. 36-44), πού ἐπίσης διακόπτονται ἀπό ἕνα παρηγορητικό κείμενο σέ ποιητικό λόγο (κεφ. 30-31).

Τά δραματικά γεγονότα τῆς ἐποχῆς τοῦ προφήτη καί ἡ ρευστή πολιτική κατάσταση εἶχαν ὡς συνέπεια νά γίνει ὁ προφήτης ἀντιπαθής στούς σύγχρόνους του, καθώς ἦταν ὑποχρεωμένος νά στρέφεται κατά πάντων: κατά τῶν βασιλιάδων γιά τήν ἀλόγιστη πολιτική τους, κατά τῶν ἱερέων γιά τήν τυπολατρία, τήν κερδοσκοπία καί τό συγκρητισμό τους, κατά τῶν ψευδοπροφητῶν γιά τίς ἀπατηλές ἐλπίδες πού καλλιεργοῦσαν στό λαό, κατά τῶν πλουσίων γιά τήν καταδυνάστευση τῶν φτωχῶν καί κατά τοῦ λαοῦ γιά τήν ἠθική κατάπτωση καί εἰδωλολατρία του. Ἡ ζωή του κατέστη ἕνα διαρκές μαρτύριο μέ συλλήψεις, ἐπιβουλές κατά τῆς ζωῆς του, φυλακίσεις, ἀπαγορεύσεις ἐπισκέψεων στό ναό, κάψιμο τῶν ἔργων του. Ὅλα αὐτά γέμισαν μέ θλίψη τόν προφήτη, ἐπηρέσαν βαθύτατα τήν ψυχολογία του καί ἔκαναν τό λόγο του νά εἶναι συνυφασμένος μέ τό θρῆνο, ταυτόχρονα ὅμως ἀνέδειξαν τόν ἴδιο σέ μία ἀπό τίς πνευμακότερες πρωσοπικότητες τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, ὥστε νά μήν εἶναι τυχαῖο τό ὅτι μερικοί σύγχρονοι τοῦ Χριστοῦ θεωροῦσαν τόν Ἰησοῦ σάν ἕναν ἄλλον Ἱερεμία (Ματθαίου 16,14). Μέ ἀπειλές, προτροπές καί παρακλήσεις προσπαθεῖ ὁ προφήτης νά πείσει τό λαό νά ἐπιστρέψει στό Θεό ἐναντίον τοῦ ὁποίου ἔχει μέ τίς πράξεις του ἐπαναστατήσει. Μή βλέποντας ὅμως σημάδια ἀλλαγῆς, ἐξαγγέλλει τήν κρίση τοῦ Θεοῦ, ἡ ὁποία θά ἐκδηλωθεῖ μέ καταστροφή, γιά τήν ὁποία ὑπεύθυνος δέν θά εἶναι ὁ Θεός ἀλλά ὁ λαός μέ τή συμπεριφορά του. Ὄργανα τῆς παιδαγωγικῆς κρίσεως τοῦ Θεοῦ θά εἶναι τό ἔθνη πού καί αὐτά μέ τή σειρά τους θά τιμωρηθοῦν, γιατί παρεξήγησαν τό ρόλο πού τούς ἀνέθεσε ὁ Θεός καί ἔδειξαν αὐτοπεποίθηση καί ἐκδικητικότητα ἀπέναντι στό λαό τοῦ Ἰούδα. Παρ’ ὅλα αὐτά ὁ προφήτης βλέπει καί πέρα ἀπό τήν καταστροφή. Ὁραματίζεται τήν ἀποκατάσταση τοῦ λαοῦ καί ἐξαγγέλλει τήν σύναψη μίας νέας διαθήκης, πού θά καθορίζει πλέον τή σχέση τοῦ Θεοῦ, ὄχι μέ τό λαό ὡς σύνολο ἀλλά μέ τόν καθένα ξεχωριστά καί πού θά εἶναι γραμμένη ὄχι σέ πλάκες ἀλλά στήν καρδία τοῦ καθένα (31,31-34). Τή σύναψη τῆς νέας αὐτῆς διαθήκης θά ἐπιβεβαιώσει ὁ ἴδιος ὁ Χριστός κατά τό μυστικό δεῖπνο (Λουκᾶ 22,20).

Διαγραμμα τοῦ περιεχομένου

1. Ἐπιγραφή: 1, 1-3
2. Λόγοι κατά τοῦ βαοιλείου τοῦ Ἰούδα καί τῆς Ἰερουσαλήμ 1,4-25,14
    α. 1,4-6,30: Κατά τήν ἐποχή τοῦ Ἰωσία
    β. 7,1-20,18: Κατά τήν ἐποχή τοῦ Ἰωακίμ
    γ. 21,1-25,14: Μετά τήν ἐποχή τᾶν Ἰωακίμ
3. Λόγοι κατά τῶν λαῶν: 25,15-38
4. Ἐξαγγελίες σωτηρίας: 26,1-35,19
5. Τό δεινά του Ἱερεμία: 36,1-45,5
6. Λόγοι κατά τῶν λαῶν: 46,1-51,64
7. Ἡ πτώση τῆς Ἱερουσαλήμ: 52,1-34