Το όμορφο ξωκκλήσι της Παναγίας Καρδιώτισσας βρίσκεται στην καταπράσινη τοποθεσία Παναγία, λίγο έξω από τον Άγιο Θωμά Ηρακλείου. Η εκκλησία είναι κτισμένη δίπλα στον ποταμό Αξεδιανό και το χειμώνα δημιουργούνται καταρράκτες ακριβώς στο άκρο του περιβόλου της εκκλησίας, κάνοντας το τοπίο πραγματικά μοναδικό. Δίπλα υπάρχει κι ένας αναστηλωμένος νερόμυλος σε πολύ καλή κατάσταση και η Ενετική καμάρα που διέσχιζε τον ποταμό, στον οποίο υπάρχουν ακόμη τα κατάλοιπα περισσότερων από 15 νερόμυλων.
Το εκκλησάκι κτίστηκε τον 13ο αιώνα μ.Χ. στη θέση παλαιότερου ναού (του 7ου αιώνα μ.Χ.), ο οποίος με τη σειρά του πιθανώς ήταν κτισμένος στη θέση αρχαίου ιερού. Το 1912 μ.Χ. η Παναγιά έγινε προσκύνημα παγκρήτιας εμβέλειας, επειδή μετά από «όραμα» μιας γυναίκας και ανασκαφές που ακολούθησαν φανερώθηκε η εικόνα του Αγίου Γεωργίου. Λόγω των πολλών πιστών που κατέφθαναν εδώ, δημιουργήθηκε σύντομα η ανάγκη για το κτίσιμο ενός ξενώνα, ο οποίος βρίσκεται στο χώρο και σήμερα.
Κατά την περίοδο 1935 - 1962 μ.Χ. στο χώρο ζούσαν μοναχές - επιστάτριες, ενώ κατά τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής ο ξενώνας φιλοξένησε λαϊκούς από την ευρύτερη περιοχή του νομού Ηρακλείου. Μάλιστα ο ένας από αυτούς, ο Μαστρογιάννης, έκτισε ως αντάλλαγμα το καμπαναριό της εκκλησίας.
Το προσκύνημα ξεχάστηκε, αλλά το 1992 - 1994 μ.Χ. εκταταμένες εργασίες αναστήλωσης επανέφεραν την παλιά αίγλη του χώρου. Σήμερα ο χώρος έχει διαμορφωθεί με πολύ μεγάλο ζήλο από τους τοπικούς φορείς και είναι ιδανικός για μια επίσκεψη. Έχουν τοποθετηθεί παγκάκια κάτω από ένα γιγάντιο «δρυγιά» των 600 ετών, ενώ παραδίπλα υπάρχει χώρος με παγώνια. Ο ξενώνας παράλληλα φιλοξενεί το εργαστήριο των γυναικών του Αγίου Θωμά που ασχολούνται με παραδοσιακή υφαντική.
Αξίζει να σημειωθεί ότι και στην Παναγία, όπως και σε όλες τις εκκλησίες του Αγίου Θωμά, λαμβάνει μέρος το πανάρχαιο έθιμο του ζωσίματος. Σύμφωνα με αυτό το έθιμο, οι γυναίκες του χωριού κάθε 2 - 3 χρόνια πλέκουν πολύ μακριά σκοινιά τα οποία εμβαπτίζουν 7 φορές μέσα σε μελισσοκέρι. Στη συνέχεια, κάποια μέρα της άνοιξης, τοποθετούν τα σκοινιά περιμετρικά της εκκλησίας ή αλλιώς τη «ζώνουν». Ο κύκλος αυτός λένε ότι διώχνει όλα τα κακά και φέρνει καλοτυχία. Αυτό το έθιμο έχει ρίζες στην αρχαία Ελλάδα, όταν ζώναν τα σπίτια των οικισμών για να τα προστατεύσουν από το κακό.
Η Παναγία η Καρδιώτισσα γιορτάζει στις 8 Σεπτεμβρίου, όπως άλλωστε και όλες οι Παναγίες οι Καρδιώτισσες.
Ιστορία και παραδόσεις της περιοχής
«Περίπου στα 1700 μ.Χ., οι Οθωμανοί με αρχηγό έναν Κρητικό γενίτσαρο από το γειτονικό Αξέντι, μπήκαν στην Καρδιώτισσα, έκοψαν όλα τα καρποφόρα δέντρα, βεβήλωσαν τις εικόνες και πέταξαν την Αγία Τράπεζα στον ποταμό. Με μένος και λύσσα, αφού πρώτα είχαν σφάξει τις μοναχές στο γειτονικό μοναστήρι του Αγίου Αντωνίου, επιτέθηκαν και στις μοναχές της Καρδιώτισσας. Η «ανεπίσημη» ιστορία αναφέρει ότι οι Τούρκοι βασάνισαν μια μοναχή, της έκοψαν το στήθος και το πέταξαν σε ένα βράχο. Τότε η μοναχή είπε στους Τούρκους πως μέχρι να σβήσει το αίμα από το βράχο θα έχετε φύγει από την Κρήτη. Ο θρύλος λέει ότι το 1912 μ.Χ. έσβησε το αίμα από το βράχο (σ.σ. Οι Τούρκοι έφυγαν οριστικά από την Κρήτη το 1913 μ.Χ.)», σημειώνει με συγκίνηση αλλά και ενθουσιασμό ο εφημέριος του Αγίου Θωμά π. Παναγιώτης Δούλης.
Και συνεχίζει τις γλαφυρές διηγήσεις του λέγοντας «για αρκετά χρόνια ο τόπος είχε ερημώσει. Έως ότου μια γυναίκα, ονόματι Κυριακή Αναπολιτάκη, είδε όνειρο μια μαυροφορούσα γυναίκα που της είπε ότι θα έβρισκε μια εικόνα στη ρίζα ενός βράχου, 15 μέτρα από το ιερό της Καρδιώτισσας».
«Σε εκείνο το σημείο έσκαβαν τρεις μέρες, μέχρι που βρέθηκε η εικόνα του Αγίου Γεωργίου. Είναι μια φορητή εικόνα του 17ου αιώνα μ.Χ., λαϊκής αγιογραφίας. Μετά από όλα αυτά ξεκίνησε η αποκατάσταση και η ανοικοδόμηση των προσκυνημάτων», καταλήγει ο π. Παναγιώτης.
Δυο πήλινες κυψέλες, που βρέθηκαν πρόσφατα σε σπήλαιο, προέρχονται από το τάμα ενός Τούρκου από τα Δαμάνια το 1917 μ.Χ. και η ιστορία τους συνδέεται με την ιστορία ενός ακόμη θαύματος:
Ο Τούρκος, πατέρας ενός 12χρονου παράλυτου κοριτσιού, αφού είχε προσευχηθεί στους Προφήτες του Κορανίου, άκουσε για τα θαύματα της Παναγίας της Καρδιώτισσας και πήγε την παράλυτη δεκάχρονη κόρη του εκεί, τάζοντας ένα ζευγάρι βόδια, δυο ασκιά λάδι και δυο κυψέλες.
Φόρτωσε το παιδί σε ένα γαϊδουράκι και σύμφωνα με την ιστορία κοντά στο πέτρινο πηγάδι της εκκλησίας το παράλυτο κορίτσι περπάτησε. Τα τελευταία χρόνια λειτουργεί συνεχώς ο ξενώνας δίπλα στο προσκύνημα και γίνονται προσπάθειες ανάδειξης των θρησκευτικών και αρχαιολογικών ευρημάτων της περιοχής.
