Η μεγαλοπρεπής και πανέμορφη ιστορική Μονή της Παναγίας της Χρυσορρογιάτισσας ή Χρυσορροϊάτισσας βρίσκεται περίπου δύο χιλιόμετρα νοτιοδυτικά του χωριού Πάνω Παναγιά στη Πάφο. Η Μονή πήρε το όνομα της από την εικόνα της Παναγίας η οποία προσφέρει χρυσό γάλα από χρυσές ρώγες και για αυτό λέγεται χρυσογαλακτούσα και χρυσορρογιάτισσα. Σήμερα όμως, ίσως από πουριτανική σεμνοτυφία, λανθασμένα εξηγείται στους τουρίστες αλλά και στους Κυπρίους ότι αποκαλείται έτσι από κάποιο χρυσό ρόδι, ή γιατί είναι κτισμένη σε βουνό με το όνομα Ρογιά. Η προσκυνηματική και θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της Χρυσορρωγιάτισσας που είναι δεξιοκρατούσα στον τύπο της Ελεούσας πιστεύετε ότι είναι μία από τις εβδομήντα που ζωγράφισε ο Ευαγγελιστής Λουκάς.
Σύμφωνα με την παράδοση, η εικόνα ρίχτηκε στη θάλασσα της Ισαυρίας στη Κιλικία, από μια ευλαβή γυναίκα κατά την περίοδο της εικονομαχίας για να σωθεί από την καταστροφή και τα κύματα την μετέφεραν στο λιμανάκι του χωριού Αχέλειας, γνωστό ως Μουλιά, στη Πάφο όπου έμεινε σε μικρό σπήλαιο για 400 περίπου χρόνια. Το δεκαπενταύγουστο του 1152 μ.Χ., ο ασκητής Ιγνάτιος οδηγούμενος από μεγάλο φως βρήκε την εικόνα και τη μετέφερε στο ασκητήριο του στο βουνό Κρεμαστή. Με υπόδειξη της Παναγίας ο Ιγνάτιος μετέφερε την εικόνα από το ασκητήριο του και ανέγειρε την πρώτη μικρή Μονή της Χρυσορρωγιάτσσας στο σημείο όπου βρίσκεται σήμερα.
Παλιά η Μονή ήταν ένα φτωχό μετόχη του Κύκκου αλλά κατέστη αυτοτελής όταν Μητροπολίτης Πάφου ήταν ο Άγιος Πανάρετος (1768 - 1790 μ.Χ.) (βλέπε 1 Μαΐου) ο οποίος μερίμνησε το 1768 μ.Χ. και έκτισε το σημερινό ναό της Μονής που είναι μονόκλιτη βασιλική και αντικατέστησε την παλιά μικρή εκκλησία.
Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας και στα πρώτα χρόνια της Αγγλοκρατίας η Μονή της Χρυσορρωγιάτισσας είχε στην κατοχή της αρκετά κτήματα και ελαιόδεντρα σε χωριά των επαρχιών Πάφου, Λεμεσού και Λάρνακας καθώς και δύο μικρά μετόχια ανά ένα στις πόλεις Λευκωσία και Λεμεσό. Σταδιακά όμως τα περισσότερα εκποιήθηκαν και η κτηματική περιουσία της μειώθηκε σημαντικά.
Στις 24 Οκτωβρίου του 1967 μ.Χ. η Μονή αποτεφρώθηκε αλλά ξανακτίστηκε κατά το παλιό πρότυπο.
Στις μέρες μας η Μονή δεν έχει μοναχούς όμως διαμένει εκεί ο Ηγούμενος της Αρχιμανδρίτης Διονύσιος. Στη Μονή υπάρχει οινοποιείο το οποίο ανάγεται από το 1751 μ.Χ. Σήμερα το κρασί της Μονής θεωρείται άριστης ποιότητας αφού απέσπασε βραβεία σε διεθνείς διαγωνισμούς.
Σημαντική για την ιστορία της Μονής είναι η χαλκογραφία της Παναγίας της Χρυσορρωγιάτισσας με δέκα μικρογραφίες στο πλαίσιο της όπου διηγούνται την ίδρυση του Μοναστηριού και τα Θαύματα της Παναγίας. Τη χαλκογραφία είχε παραγγείλει ο Ιωακείμ, ένας πολύ δραστήριος ηγούμενος της Μονής (1794 - 1821 μ.Χ.) στον Ιωάννη Κορνάρο από την Κρήτη ο οποίος εργαζόταν τότε στην Κύπρο. Οι Παραστάσεις αυτές αναφέρονται στην ιστόρηση της εικόνας από τον Απόστολο Λουκά και την θαυματουργή μεταφορά της στην Κύπρο καθώς και σε έξι θαύματα που της αποδίδονται.
Τρία από τα θαύματα που αποδίδονται στην εικόνα αναφέρονται σε επώνυμα πρόσωπα της εκκλησιαστικής και πολιτικής ζωής του νησιού τον 18ο μ.Χ. αιώνα. Το πρώτο αφορά τον Αρχιεπίσκοπο Χρύσανθο και Μητροπολίτες Πάφου Πανάρετο, Κιτίου Μελέτιο, και Κυρηνείας Σωφρόνιο οι οποίοι είχαν μεταβεί το 1783 μ.Χ. στην Κωνσταντινούπολη για να επιδιώξουν την αντικατάσταση του γνωστού για τη σκληρότητα του Οθωμανού διοικητή της Κύπρου Χατζή Μπακκή αγά. Όπως χαρακτηριστικά σημειώνεται, το πλοίο που μετέφερε τους αρχιερείς είχε κινδυνεύσει να βουλιάξει από θαλασσοταραχή. Μετά όμως από επίκληση της Θεοτόκου η τρικυμία κατέπαυσε και οι αρχιερείς σώθηκαν.
Το δεύτερο θαύμα αφορά τον Μητροπολίτη Κιτίου Μελέτιο ο οποίος κρατήθηκε στην Κωνσταντινούπολη από Οθωμανό ναύαρχο. Λυτρώθηκε όμως μετά που επικαλέσθηκε τη Θεοτόκο.
Το δε τρίτο θαύμα αναφέρεται στον δραγουμάνο του νησιού Χατζηγεωργάκη Κορνέσιο ο οποίος δοκιμάστηκε τόσο στην Κύπρο όσο και στην Κωνσταντινούπολη από τις επιβουλές των Οθωμανών. Η Θεοτόκος όμως τον ενίσχυσε και τον βοήθησε να ξεφύγει από τους δουλοπλόκους εχθρούς του.
Το τέταρτο θαύμα που εικονίζεται στην χαλκογραφία αφορά κάποια αιρετική η οποία προσπάθησε να εισέλθει στον ναό της Χρυσορρωγιάτισσας. Εμποδίστηκε όμως από άγγελο που κρατούσε ρομφαία. Τότε η γυναίκα αντιλήφθηκε την πλάνη της και αφού εξομολογήθηκε εισήλθε στον ναό ως Ορθόδοξη οπότε και προσκύνησε την εικόνα της Θεοτόκου.
Το πέμπτο θαύμα αναφέρεται στη θαυμαστή σωτηρία από την Παναγία κάποιου Χριστιανού ο οποίος είχε φυλακιστεί άδικα από τους κατακτητές και επιέζετο να αλλαξοπιστήσει. Από τότε η Παναγία της Χρυσορρωγιάτισσας έγινε και προστάτιδα για τους κατάδικους που ζητούν τη συμπόνια της και προσεύχονται κοντά της για να διαφύγουν τη σύλληψη ή στέλνουν ένα μέλος τις οικογένειας τους για να την παρακαλέσει για μια ποιο ελαφριά ποινή.
Το δε τελευταίο θαύμα αφορά τη θεραπεία από την Παναγία μίας γυναίκας η οποία κινδύνευε να τυφλωθεί. Όπως και η εικόνα της Παναγίας του Κύκκου η εικόνα της Παναγίας της χρυσορρογιάτισσας είναι σκεπασμένη από πέπλο και κανένας δεν επιτρέπεται να την δει.
Η εικόνα το Χριστού στη Μονή της Χρυσορρωγιάτισσας θεραπεύει τη λέπρα.
