Η ανακομιδή των τιμίων λειψάνων του Αγίου Πρώτου Κοσμά (βλέπε 5 Δεκεμβρίου) έγινε την 18 Νοεμβρίου 1981 μ.Χ. επί Πρωτεπιστάτου Προηγουμένου Ματθαίου Βατοπαιδινού.
Στο Πρακτικό των Συνάξεων της Ιεράς Κοινότητος του Άγιου Όρους της 28η Νοεμβρίου 1981 μ.Χ. σημειώνεται: «Την Τρίτην περί ώραν 9ην πρωϊνήν, συναθροισθέντος του ιεροκοινοτικού Σώματος εν τη πλειονότητι αυτού κατήλθον εις τον Ιερόν του Πρωτάτου Ναόν, θέσαντες άπαντες μετάνοιαν τη θαυματουργώ της θεομήτορος εικόνι Άξιον Εστίν. Εν συνεχεία ήρξαντο της Παρακλήσεως προς την Θεοτόκον εγγύς του χώρου της ανακομιδής, εντός της Λιτής του Ιερού Ναού του Πρωτάτου. Τότε ο Προηγούμενος Γαβριήλ ενεχείρισε κασμά εις τον Πρωτεπιστάτην, προκειμένου ούτος να κάμη συμβολικώς την έναρξιν της ανασκαφής, ως εγένετο... Κατελθόντες εις βάθος πλέον του ενός μέτρου, ενεφανίσθησαν πλάκαι εκ σχιστολίθου, εις επίπεδον διάταξιν, αίτινες καθαρισθείσαι έδειξαν προς τους εναγωνιώντας παρισταμένους ότι πρόκειται περί τάφου. Αποκαλύψας ο ιερομόναχος Κύριλλος τον τάφον ανέφερεν «Εδώ είναι και τότε άπαντες οι παριστάμενοι εν συγκινήσει έψαλλον το απολυτίκιον των Αθωνιτών Πατέρων. Ο δε Πρωτεπιστάτης παρήγγειλεν εις τον Μοναχόν Ιερόθεον, ίνα κρούση χαρμοσύνως τους κώδωνας προκειμένου να εξαγγελθή το χαρμόσυνον γεγονός εις άπαντας τους περιοίκους. Η αποκάλυψις του τάφου και η θέα των Ιερών Λειψάνων εις τους παρισταμένους εγένετο περί ώραν 12.45 μεσημβρινήν και ευθύς ο χώρος ενεπλήσθη υπό αρρήτου ευωδίας...».
Ο Πρωτεπιστάτης Προηγούμενος Ματθαίος Βατοπαιδινός σε ομιλία του κατά την 23η Νοεμβρίου 1981 στον πάνσεπτο Ιερό Ναό του Πρωτάτου μεταξύ άλλων ανέφερε: «Πιστός συνεχιστής της ευσεβούς Αγιορείτικης Παραδόσεως το Ιεροκοινοτικόν Σώμα ήχθη εις την ιστορικήν απόφασιν αυτού, όπως προβή εις την ανακομιδήν των λειψάνων του υπό των Ενωτικών αποκταθέντος Πρώτου Κοσμά, αποκταθέντος, τούτο το λέγω και το διακηρύττω μετά πεποιθήσεως, τόσον εξ ιδίας αντιλήψεως όσον και εκ της εκθέσεως του ιατρού κ. Χατζηεμμανουήλ κατά την γενομένη γνωμάτευση αυτού, και εκ της διατάξεως των λειψάνων άτινα κείνται ανέπαφα ως ευρέθησαν, και ημπορεί ο καθένας να εκφέρη την γνώμην του. Και όμως ευρέθησαν άνθρωποι κατέχοντες υψηλάς θέσεις εν τη Εκκλησιαστική Γραμματολογία και απεφάνθησαν γράφοντες ότι του 13ου αιώνος θρυλούμενος διωγμός των Αγιορειτών είναι μύθος. Την απάντησιν δεν την δίδωμεν ημείς, αλλά τα ευρεθέντα διά της ανακομιδής λείψανα του Οσίου Ιερομάρτυρος Κοσμά, όλως δε ιδιαιτέρως η διάταξις αυτών, εντός του ευρεθέντος τάφου. Την ως άνω απάντησιν την δίδει το Ιεροκοινοτικόν Σώμα προς τους δυσφορούντας».
Ο καθηγούμενος της ιεράς μονής Γρηγορίου αρχιμ. Γεώργιος σε ομιλία του στον Ιερό ναό του Πρωτάτου ανέφερε μεταξύ άλλων εμπνευσμένα και ομολογιακά: «Εδώ τελειούται μαρτυρικώς ο ομολογητής του Αγίου Όρους Ιερομάρτυς Κοσμάς, του οποίου το σεβάσμιο, ευωδιάζον και χαριτόβρυτο μαρτυρικό λείψανο ανεκαλύφθη, μερίμνη της Σεβαστής Ιεράς Κοινότητος, στο Νάρθηκα του πανσέπτου αυτού ναού. Εδέχθη τον μαρτυρικό θάνατο ο μακάριος από αγάπη προς τον Χριστό. Το μαρτύριο είναι ό,τι υψηλότερο έχει να προσφέρει ο άνθρωπος προς τον Θεό. Μακάριε και Σεπτέ Πρώτε του Αγίου Όρους, Ιερομάρτυς του Χριστού Κοσμά, πρώτος στο ιερό διακόνημα του Πρώτου της Ιεράς Κοινότητος, πρώτος και στο μαρτύριο και την ομολογία του Χριστού. Πρώτος στην έδρα του Πρωτάτου, πρώτος και στην αγχόνη και τον θάνατο και τον τάφο. Το πολύαθλο και μαρτυρικό σου σώμα ως πολύτιμο θησαυρό έκρυψε και εφύλαξε η ιερά αυτή γη. Τώρα, με θεία νεύσι, ως αστήρ εωθινός ανατέλλεις πάλι στο Αγιώνυμο αυτό Όρος και στην απανταχού Εκκλησία του Θεού, για να φωτίσης και οδηγήσης τις ψυχές μας στην ακλινή ομολογία του Θεανθρώπου Χριστού. Σφραγίζονται σήμερα τα στόματα όσων ηθέλησαν να αμφισβητήσουν την ομολογία των Αγιορειτών και την μαρτυρική τους τελείωσι από τους λατινόφρονες. Χάρις στην ιδική σου θυσία ημπορεί η Ορθόδοξος Εκκλησία και το Άγιον Όρος να λέγουν προς τον σύγχρονο άνθρωπο «έρχου και δε», τον αληθινό Χριστό, το πλήρωμα της αληθείας του και της Χάριτός του, τον όλο Χριστό, την κεφαλή και το σώμα του. Η φωνή σου ως φωνή ύδάτων πολλών άκούγεται σήμερα. Από τον τάφο σου ένας μυστικός ποταμός αναβλύζει του οποίου τα ορμήματα ευφραίνουν την Πόλη του Θεού, την Αγία ανά την οικουμένην Ορθόδοξο Καθολική Εκκλησία. Ευλογημένη η άσκησίς σου. Ευλογημένη η ομολογία σου. Ευλογημένος ο μαρτυρικός σου θάνατος. Ευλογημένη η επί 700 χρόνια σπορά σου στην Αγιορειτική γη Ευλογημένη και η φανέρωσίς σου στους δύσκολους για τον κόσμο και την Εκκλησία καιρούς μας. Το Άγιον Όρος στο πρόσωπό σου και στα πρόσωπα των άλλων αγίων Αγιορειτών οσιομαρτύρων των ελεγξάντων τους Λατινόφρονες δεν συνεβιβάσθη ούτε συμβιβάζεται. Η αγχόνη σου επιβάλλει και σε μας να ανανεώσουμε σήμερα την ομολογία την ιδική σου και των λοιπών οσιομαρτύρων, όντες διάδοχοί σας και συνεχισταί της παραδόσεώς σας. Ομολογούμε, λοιπόν, όπως έγραψαν οι Αγιορείται προς τον λατινόφρονα Αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ τον Παλαιολόγο, λήγοντος του 13ου αιώνος, ότι «πάσα η του Χριστού και Θεού ημών ποίμνη εν σώμά εστιν, υπό μιας κεφαλής διοικούμενον, ος εστι Χριστός Ιησούς».
Η μνήμη της ανακομιδής των τιμίων λειψάνων του εορτάζεται στις 18 Νοεμβρίου με αγρυπνία στο ναό του Πρωτάτου.
