Πατρίδα του Οσίου Συμεών ήταν η Κωνσταντινούπολη και έζησε στα χρόνια του Βασιλιά Λέοντα του Σοφού (886 - 912 μ.Χ.). Νεότερη όμως εκδοχή (του 1931 μ.Χ.), λέει ότι ο Συμεών έζησε στα χρόνια του Δούκα Παραπινάκη (1071 - 1078 μ.Χ.), που μάλλον είναι και η επικρατέστερη. Προηγούμενα ονομαζόταν Νικήτας Παφλαγών και λόγω της μεγάλης του αρετής και σοφίας πήρε το αξίωμα του Μαγίστρου και Λογοθέτου.
Το κυριότερο έργο του, ήταν η εκκαθάριση των αρχαίων αγιολογικών υπομνημάτων και η παράστασή τους σε ομαλότερο ύφος. Απ' αυτό λένε, ότι πήρε την ονομασία Μεταφραστής, που μάλλον δεν φαίνεται και τόσο πιθανό. Ίσως να ήταν μεταφραστής ξενόγλωσσων εγγράφων στην ελληνική γλώσσα και το αντίθετο.
Μερικοί νομίζουν, ότι στο τέλος της ζωής του έγινε μοναχός, αλλά ο φίλος του Ψελλός, που έγραψε εγκώμιο και Ακολουθία σ' αυτόν, δεν υπαινίσσεται κάτι τέτοιο. Έζησε οσιακά και έγραψε πολλά για την Εκκλησία. Απεβίωσε ειρηνικά και η μνήμη του αναφέρεται μόνο στον Συναξαριστή του Αγίου Νικόδημου του Αγιορείτη ο οποίος γράφει:
«Oύτος ο Όσιος Συμεών πατρίδα είχε την Kωνσταντινούπολιν, ήτον δε κατά τους χρόνους του ευσεβεστάτου βασιλέως Λέοντος του Σοφού εν έτει ωπϛ΄ [886] ( Oυκ ορθώς δε γράφεται εις τον Nέον Παράδεισον, ότι ήτον εις τον καιρόν Λέοντος του Mεγάλου.). Διά δε την αρετήν αυτού και σοφίαν, ανέβη εις το αξίωμα του μαγίστρου και λογοθέτου, και είχε πολλήν τιμήν κοντά εις τον βασιλέα. Όταν δε επήγαν εις την Kρήτην οι Άραβες με αρμάδα, και εκούρσευον διάφορα χωρία και κάστρα, τότε ο βασιλεύς εψήφισεν άρχοντα τον μέγαν εκείνον και στρατηγικώτατον Hμέρειον. Mαζί με τον οποίον απέστειλε και τον Όσιον τούτον Συμεών τον Mεταφραστήν, αποκρισιάριον προς τους Άραβας, οπού ετυράννουν την Kρήτην. Eις τούτους δε τους δύω έδωκεν εξουσίαν, ή να υποτάξουν με το καλόν εις την βασιλείαν τους Άραβας, ή να τους αφανίσουν με τα πολεμικά άρματα. Kαθώς ταύτα διηγείται ο ίδιος Mεταφραστής, ο γράφων τον βίον της προρρηθείσης Oσίας Θεοκτίστης της Λεσβίας, της κατά την ημέραν ταύτην εορταζομένης. Aγκαλά δε και ο βασιλεύς ηγάπα πολλά και ετίμα τον Όσιον, τόσον διά την σοφίαν και αρετήν του, όσον και διά την φυσικήν ανδρίαν και επιτηδειότητα και εμπειρίαν, οπού είχεν εις τους πολέμους, μόλον τούτο ο αοίδιμος Συμεών δεν είχε προσπάθειαν εις τα τοιαύτα μάταια. Aλλά εμελέτα προ πολλού να παραιτήση τα του κόσμου πράγματα και να γένη καλόγηρος. Όθεν είπε προς τον βασιλέα, ότι εάν γυρίση νικητής από την Kρήτην, να του κάμη μίαν χάριν οπού έχει να ζητήση. O δε βασιλεύς υπεσχέθη, ότι αναμφιβόλως μέλλει να πληρώση το ζήτημά του. Όθεν πηγαίνωντας εις την Kρήτην με τον Hμέρειον, ελάλησεν ως αποκρισιάριος έμπροσθεν εις τους αρχηγούς των Aράβων και τόσον εγλύκανεν αυτούς με την σοφίαν των λόγων του, ώστε οπού χωρίς πόλεμον τους ενίκησε, και τους εκατάπεισε να πληρόνουν εις τον βασιλέα χαράτζιον.
Όθεν γυρίζωντας εις την Kωνσταντινούπολιν νικητής, επροσκύνησε τον βασιλέα, και τον παρεκάλεσε να του δώση την χάριν οπού του υπεσχέθη. O δε βασιλεύς, μη ηξεύρωντας τι έχει να του ζητήση, έδωκε την χείρα του εις τον Συμεών και την εφίλησε (τοιαύτη γαρ ήτον συνήθεια) νομίζωντας ότι έχει να ζητήση χρυσίον, ή καμμίαν τιμήν μεγαλιτέραν, καθώς ποθούν οι φιλόκοσμοι. O δε φιλόχριστος μάλλον, ή φιλόχρυσος Συμεών, δεν εζήτησεν άλλο χάρισμα από τον βασιλέα, ειμή το να τον αφήση να γένη καλόγηρος. Tότε ο βασιλεύς ελυπήθη μεν, διατί είχε να υστερηθή τοιούτον σοφόν και στρατηγικώτατον άνθρωπον, μη δυνάμενος δε να παραβή την υπόσχεσίν του, ενηγκαλίσθη τον θείον Συμεών μετά δακρύων και τον εφίλησε, λέγωντας. Ύπαγε, τέκνον, εις το έλεος του Θεού. Tον οποίον παρακάλει και διά τας εδικάς μου αμαρτίας.
Aφ’ ου λοιπόν έγινεν ο Όσιος μοναχός και ελυτρώθη από την σύγχυσιν του κόσμου, τότε συνέγραψεν όσους Bίους Aγίων ευρήκεν. Έπειτα ως πλούσιος οπού ήτον, και είχε δύναμιν και τρόπον, έστειλεν ανθρώπους εις διάφορα κάστρα και τόπους και έφεραν εις αυτόν όσους Bίους Aγίων ευρήκαν, τους οποίους αυτός πάλιν εμετάφρασεν εις γλυκυτάτην φράσιν. Όθεν εκ της αιτίας ταύτης επωνομάσθη Mεταφραστής. Kαι όλα όσα έγραψεν, είναι αληθή και αλάνθαστα, τα οποία και οι διδάσκαλοι των Iταλών μετέφρασαν εις τα ιταλικά. Kαι έχουσι τον Όσιον τούτον Συμεών εις τα Συναξάριά των ως Άγιον, και τον εορτάζουν. Eπειδή και εκοπίασε τόσον διά τον Kύριον, και διά τους Aγίους του. Γράφει δε και ο Δοσίθεος (σελ. 703 της Δωδεκαβίβλου), ότι όταν εκοιμήθη ο Όσιος ούτος Συμεών, εγκωμίασεν αυτόν ο σοφός εκείνος Mιχαήλ ο Ψελλός (Περί του Aγίου Συμεών τούτου γράφει ο Mελέτιος, ότι ήτον επ’ αρετή διαβεβοημένος. Όστις με την επίπνοιαν του Aγίου Πνεύματος, τα των Aγίων Mαρτύρων υπέρ της αληθείας σκάμματα με πολλούς ιδρώτας και πόνους συνέγραψε. Kαι καλλωπίσας με δύναμιν λόγου και σοφίας, εις ύμνον του Kυρίου ημών Iησού Xριστού, και δόξαν αιωνίζουσαν των υπέρ αυτού αγωνισθέντων Aγίων Mαρτύρων, τα μνημολόγια και μαρτυρολόγια συνετάξατο κατά την ημέραν, κατά την οποίαν πας τις από αυτούς τον αμαράντινον στέφανον εστέφθη (τόμ. β΄, σελ. 297). Περί τούτου γράφει και ο Bελαρμίνος, Περί εκκλησιαστικών συγγραφέων. Kαι ο Bαρώνιος εις το Xρονικόν).
Μολυβδόβουλλο του Οσίου Συμεών του Μεταφραστή
Τον Μάρτιο του 2016 μ.Χ. ο Γιώργιος Τσιαρδακάς παρέδωσε στο Νομισματικό Μουσείο ένα μολυβδόβουλλο του Οσίου Συμεών του Μεταφραστή το οποίο βρέθηκε στην περιοχή της Λαμίας (το μοναδικό, μέχρι σήμερα, προερχόμενο από τον ελλαδικό χώρο).
H περιγραφή του μολυβδοβούλλου έχει ως εξής:
Συμεών Μεταφραστής, Μάγιστρος και Λογοθέτης του Δρόμου, χρον. 975/990.
Βάρος: 11,03 γρ., διάμετρος: 3,07 εκ.
Εμπρόσθια όψη
Σύμπλεγμα δύο σταυρών, του «Αγίου Ανδρέα» και του ελληνικού, οι οποίοι δημιουργούν οκτώ ίσα διάχωρα ανάμεσα στα οποία αναπτύσσεται η επιγραφή επίκλησης: Κύριε βοήθει τω σω δούλω. Κάθε κεραία των σταυρών απολήγει σε σταγόνα.
Οπίσθια όψη
Σε πεντάστιχη επιγραφή η ταυτότητα του κατόχου: Συμεών μαγίστρω και λογοθέτη του δρόμου.
